قوله تعالى: بسْم الله الرحْمن الرحیم «بسم الله» اخبار عن وجود الحق بنعت القدم «الرحمن الرحیم» اخبار عن بقائه بوصف العلا و الکرم کاشف الارواح باسم الله فهیمهم، و کاشف النفوس بالرحمن الرحیم فتیمهم، فالارواح دهشى فى کشف جلاله، و النفوس عطشى الى لطف جماله.
یا نزهتى فى حیاتى و راحتى بعد دفنى صد سال برآید و بریزد دل من
مالى بغیرک انس من حیث خوفى و امنى.
هم بوى وصال تو دمد از گل من.
اى خداى کریم مهربان، اى نامدار رهى دار نگهبان، عالم تویى باسرار بندگان، مطلع خودى بر دلهاى دوستان، بار خداى همه بار خدایان، خداوند همه خداوندان، پیش از هر زمان و پیش از هر نشان، در ملک بى در بایست، ملکى در ذات بى هامانست، خداوندى پاک از دریافت چون، منزه از گمان و پندار و ایدون، بیننده هر تاریک، داننده هر باریک، نزدیکتر از هر نزدیک، نزدیک است ببر، تا دوست از شادى شود مست، دور است بقدر تا دشمن نداند که هست، از دوست بجنایت نبرد که بردبار است و وفادار، از دشمن بخدمت فرهیب نگیرد که جبار است و کردگار، نه عدل وى را چرا پیدا، نه فضل وى را منتهى پدید، نه عدل وى را درمان، نه فضل وى را کران، عدل پیش فضل خاموش، و فضل را حلقه وصال در گوش، نبینى که عدل نهانست و فضل پیدا، تا دشمن مغرور است و دوست شیدا، خداوندا آرام دل غریبانى، یادگار جان عارفانى، زندگانى جان و آیین زبانى، بخود از خود ترجمانى، بحق تو بر تو که ما را بوصال خود رسانى.
الر الالف یولفهم على نعمه و یامرهم بالتوحید، و اللام یلومهم على تخلفهم و یأمرهم بالتجرید، و الراء یرفقهم بلطفه و یحملهم على التفرید، الف خلق را با نعمت منعم مألوف میگرداند، آن گه ایشان را و امنعم میخواند، که بنعمت چه نازید، راز ولىنعمت خواهید، با نعمت آرام چه گیرید، دلارام مهین جویید، مهره مهر فانى تا کى زنید، دست در چنگ وصل لم یزل زنید.
پیر طریقت گفت: الهى! گاه مىگویى که فرود آى، و گاه مىگویى که گریز، گاه فرمایى که بیا، و گاه گویى که پرهیز، خدایانشان قربت است این؟ یا محض رستاخیز؟ هرگز بشارت ندیدم تهدید آمیز، اى مهربان بردبار، اى لطیف و نیک یار، آمدم و درگاه خواهى بناز دار، و خواهى خوار.
الله یعلم اننى بک واجد
ما ان ارید على هواک بدیلا
و اللام یلومهم على تخلفهم و یامرهم بالتجرید لام ایشان را ملامت میکند که هان تا بنگارستان و بوستان مشغول نشوید، که آن گه از دوستان واپس مانید، و به ایشان در نرسید. در خبر است که سیر و اسبق المفردون. و الله عز و جل یقول: و السابقون السابقون أولئک الْمقربون «را» اشارت است برهاشدن جوانمردان، از خویشتن بسان والهان در میدان هیمان، تا خود کجا فرا راه آیند، و ازین دریاى مغرق کجا واکران افتند، و شب انتظارشان کى بسر آید، و صبح دولت از افق سعادت کى پدید آید.
پیر طریقت گفت: حقیقت این کار همه نیاز است، حسرتى بىکران، و دردى مادر زادست، در آن هم ناز است و هم گداز است، هم رستخیز نهان، و هم زندگانى جاودان است بىقرارى دل واجدان است، بلاى جان مقربان است، حیرت علم محققان است، احتراق عشق عارفان، و هیمان قصد دوستان و سرگردانى جوانمردان است سرگردانى ایشان درین راه چنان است، که کسى در چاهى بى قعر افتد، هر چند که در آن چاه میشود آن چاه بى قعرتر که هرگز او را پاى بر زمین نیاید، همچنین روندگان درین راه همیشه رواناند، افتان و خیزان، که هرگز ایشان را وقفتى نه، و درین اندوه سلوتى نه، و این دریا را قعرى نه، و این حدیث را غایتى نه.
درین ره گرم رو مىباش تا از روى نادانى
نگر نندیشیا هرگز که این ره را کران بینى
و أن اسْتغْفروا ربکمْ ثم توبوا إلیْه استغفار توبه است و توبه استغفار و برهم داشتن هر دو لفظ اشارت است که از گناهان بیرون آیى چنان که مار از پوست، آن گه اعتقاد کن که نجات تو نه بتوبه است که بکرم و فضل اوست جل جلاله، اول استغفار کن تا از گناه پاک شوى، پس توبه کن ازین اعتقاد تا درست شوى، اول برخیز برگزارد طاعت و خدمت بفرمان شریعت، پس ازین برخاستن خود برخیز باشارت حقیقت. آن، یکى راه عابدان است و این یکى طریق عارفان، آن یکى حق خدمت از روى شریعت، این یکى نشان صحبت در منهج حقیقت. حاصل خدمت آنست که گفت: یمتعْکمْ متاعا حسنا ثمره صحبت آنست که گفت: و یوْت کل ذی فضْل فضْله.
قوله: و ما منْ دابة فی الْأرْض إلا على الله رزْقها خداست که آفریدگار است، و روزى گمار است، مىآفریند بقدرت فراخ، روزى میدهد از خزینه فراخ، نه از صنع در قدرت او وهن آید، نه از بذل در خزینه وى نقص آید. و فى الخبر الصحیح: «یدا الله ملاى لا تغیضها نفقة سحاء اللیل و النهار»
سزاى بنده آنست که چون عز و علا حوالت روزى بر خود کرد، هرگز بر روزى غم نخورد، و بر ضمان الله تکیه کند، مصطفى (ص) گفت: «اذا احیل احدکم على ملیء فلیحتل»
اگر کسى را حوالت کنند بر مردى ملیء که مال دارد و توان آن دارد که کار گزارد، حوالت پذیرد، و بران ضمان وى اعتماد کند. پس چه گویى در آفریدگار بندگان و دارنده همگان، که حوالت روزى بندگان بر خود کرد و بفضل خود ایشان را بجاى آن کرد چون روا باشد که دل در دیگرى بندند، یا از دیگران جویند. و فى بعض
کتب الله: «عبادى انتم خلقى و انا ربکم ارزاقکم بیدى لا تتعبوا فیما تکلفت لکم به فاطلبوا منى ارزاقکم و الى فارفعوا حوائجکم».
و قال النبى (ص) «ان روح القدس نفث فى روعى ان نفسا لن تموت حتى تستکمل رزقها، الا فاتقوا الله و اجملوا فى الطلب و لا یحملنکم استبطاء الرزق ان تطلبوه بمعاصى الله فانه لا یدرک ما عند الله الا بطاعته.
و یعْلم مسْتقرها و مسْتوْدعها مستقر العابدین المساجد، و مستقر العارفین المشاهد، و مستقر المحب رأس سکة محبوبه، لعله یشهده عند عبوره. و یقال لکل احد مثوى و مستقر الا الموحد، فانه لا مأوى له و لا منزل. کذا قال عیسى بن مریم (ع): ان لابن آوى مأوى و لیس لابن مریم مأوى، فاجابه الجلیل جل جلاله: انا ماوى من لا ماوى له. رابعه عدویه را مىآید که از قافله منقطع شد در بادیهاى حیران و سرگردان در آن بیابان زیر مغیلانى فرو آمده، سر بر زانوى حسرت نهاده، همى گوید: الهى، غریبم و بیمار و درویش، غمگین و تنها و دلریش، از غیب آوازى شنید که: تستوحشین و انا معک؟ چه اندوه برى، و چون تنهایى؟ نه من با توام حاضر دل و مونس جان توام؟ غریب کى باشى؟ و من وطن توأم درویش چون باشى؟ و من وکیل توأم، زبان حال آن ضعیفه از سر ناز و دلال خبر میدهد.
گر شوند این خلق عالم سر بسر خصمان من
من روا دارم نگارا چون تو باشى آن من